موضــوع کتـاب

تفسیر - فن
تفسیر - فن - راهنمای آموزشی (عالی)

چکــیده کتـاب

به مطالعه و پژوهش در ابعاد و زاویه های روش شناسی در تفسیر قرآن پرداخته است. این کتاب در 5 فصل نگارش یافته است. در فصل آغازین، مبانی تفسیر زیر عنوان کلیات مورد بحث قرار گرفته است. این فصل از اصول بنیادینی سخن می گوید که هر نوع موضع گیری درباره ی آن ها، موجودیت تفسیر یا قواعد روش تفسیر را تحت تأثیر قرار می دهد. در همین فصل، زیر عنوان «نیازمندی به تفسیر»، به بررسی مراتب معارف قرآن از نظر ظهور و خفا می پردازد. یکی دیگر از بحث های این فصل، «امکان و جواز تفسیر» است. یعنی آیا غیر معصومین می توانند به فهم و تفسیر قرآن دست یابند؟ در پی این بحث، با نقل و نقد دلایل امکان نداشتن تفسیر برای غیر معصومین، امکان فهم و تفسیر قرآن برای غیر معصومین را اثبات می کند. سپس به بررسی این مسأله می پردازد که آیا تفسیر قرآن برای غیر معصومین از نظر شرعی جایز است یا خیر؟ آن گاه با نقد و بررسی روایات تفسیر به رأی، به این نتیجه می رسد که تفسیر قرآن برای غیر معصومین از نظر شرع جایز است. هم چنین در پایان فصل، با توضیحی گذرا درباره ی اصول تفسیر، آن را زیر بنای تفسیر درست آیات قرآن می داند. از این رو، اصول تفسیر را در 5 امر خلاصه می کند که عبارتند از:1 قواعد کلی تفسیر؛2 منابع تفسیر؛3 علوم مورد نیاز مفسر؛4 شرایط مفسر؛5 شیوه و مراحل تفسیر. دومین فصل این اثر که تقریباً نیمی از کتاب را فرا گرفته است، به معرفی قواعد تفسیر می پردازد و مهم ترین بخش از اصول تفسیر است. نگارنده در آغاز این فصل، به اجمال درباره ی ضرورت بررسی قواعد تفسیر، بحث می کند و با اشاره به شیوه های تفسیر روایی، ادبی، قرآن به قرآن، عرفانی، کلامی و علمی، یادآور می شود که به کارگیری شیوه های گوناگون، سبب اختلاف های بسیاری در بیان مفاهیم آیات قرآن و مراد خدای سبحان گردیده است. این خطا و اشتباه های برخی مفسران در تفسیر قرآن بدان دلیل است که مفسر برای فهم مراد خدای متعال، به قواعد متقن بر مبنای بدیهیات عقلی و قطعیات و مسلمات شرعی و ارتکازات عقلایی نیاز دارد. تنها در این صورت است که می تواند شیوه ی تفسیر خود را بر آن استوار سازد تا هم شیوه ی تفسیری اش، بی پایه نباشد و هم در موارد اختلاف، انتخاب او بی ملاک نباشد. قاعده ی نخست در «نظر گرفتن قرائت صحیح» است. دومین قاعده، «توجه به مفاهیم کلمات در زمان نزول» است. در قاعده ی سوم به بررسی «تأیید شناخت قواعد ادبیات عرب اعم از صرف، نحو، معانی و بیان» (ص501) پرداخته و راه دست یابی به فصیح ترین ساختارهای هم آهنگ با قواعد مورد اتفاق صاحب نظران این علوم، معرفی شده است. در قاعده ی چهارم به نام «در نظر گرفتن قراین»، به تفصیل به بررسی قراین کلام می پردازد. در «قراین پیوسته ی غیر لفظی» فضای نزول که اموری مانند: سبب نزول، شأن نزول، فرهنگ زمان نزول و زمان و مکان نزول است، بررسی می شود. نگارنده، قاعده ی پنجم را «مبنا بودن علم و علمی» (صص512 - 342) می داند و آن را از اصول تفسیر می شمارد. بر پایه ی این اصل، همه ی دلایل و مستندات تفسیر باید از امور قطعی و یقینی یا چیزی که به منزله ی آن است و به اصطلاح اصولی «علم» یا «علمی» باشد. سپس 6 مصداق برای علم و علمی بیان می کند که بدین قراراست:1. نصوص و ظواهر آیات؛2. نصوص و ظواهر روایات؛3. اخبار تاریخی؛4. روایات و آرای صحابیان و تابعان؛5. آرای مفسران؛6. گفتار لغت شناسان. «در نظر گرفتن انواع دلالت ها» را نیز به عنوان قاعده ی ششم در دلالت توضیح می دهد. قاعده ی هفتم «احتراز از ذکر بطون برای آیات» است. سومین فصل این اثر به بررسی «منابع تفسیر» پرداخته است. منابع تفسیر، اموری است که اطلاعات و داده هایی را که با مفاد آیه یا آیه هایی، تناسب محتوایی دارد، در اختیار مفسر قرار می دهد. هم چنین معانی آیات و مفاد واژگان به کار رفته در آن را روشن می کند. این بحث در کتاب های علوم قرآنی با عنوان «مصادر تفسیر» و «مآخذ تفسیر» یاد شده است. چون منابع تفسیر با قواعد تفسیر، ارتباط زیادی دارد، منابع را پس از قواعد آورده است. نگارنده در این فصل، 6 منبع را ارزیابی می کند که عبارتند از:1. قرآن؛2. روایات معصومین علیه السَّلام؛3. منابع لغوی؛4. منابع تاریخی؛5. عقل؛6. دست آوردهای تجربی. فصل چهارم کتاب به «علوم مورد نیاز مفسران» پرداخته است. نگارنده یادآور می شود که تفسیر از قواعد ویژه ای پیروی می کند که رعایت آن ها برای برداشت درست مراد الهی و کاهش خطا، ضروری است. برای رعایت این قواعد، مفسر باید از علومی برخوردار باشد که در پرتو آن، توان مندی لازم را برای تفسیر قرآن به دست آورد. پنجمین و آخرین فصل کتاب با عنوان «شرایط مفسر»، به بیان شرایط و ویژگی های مؤثر در درستی و اعتبار تفسیر می پردازد، مانند: تسلّط و حضور ذهن مفسر نسبت به پیش فهم های تفسیر، ملکه و مهارت استنباط، آگاهی و اعتقاد به جهان بینی قرآن و بی طرفی علمی. هم چنین برخی ویژگی هایی را که به کمال و باروری بیشتر تفسیر می انجامد، نام می برد، مانند: توان مندی فکری، صفای باطنی و پویایی ذهن. در پایان کتاب، فهرست تفصیلی آیات، روایات، اسامی، قبایل و فِرَق، مکان ها و منابع و مآخذ آورده شده است.